के हाे जनवादी केन्द्रीयता ?

काठमाडौं । हालैका दिनमा कतिपय कम्युनिष्ट पार्टीमा नेतृत्वले बोल्न दिएन या अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता भएन भन्दै केहीले बिभिन्न माध्यमबाट कुरा उठाएको पाइन्छ । उनीहरुको तर्क हुन्छ, आफूलाई कुनै कुरा मन नपरे निर्धक्कसँग बोल्न पाउनुपर्छ । सर्सती हेर्दा यो ठीकै लाग्छ । तर गहिरिएर हेर्दा असहमति या असन्तुष्टि प्रकटको प्रक्रियालाई विधिसम्मत तवरले हल नगरिँदा यसले संगठनात्मक अराजकता र समग्र आन्दोलनलाई नै कमजोर बनाउँछ । 

कम्युनिष्ट पार्टी अन्य पार्टी जस्तो यथास्थितिमा नै राजनीति गर्न स्थापना भएको हुँदैन । बरु यो त युगौंदेखि एकथरि मानिसहरुले श्रोत, साधन र राज्यसत्तामा कब्जा जमाइराख्ने र अर्काथरि श्रमिक किसानहरु उपेक्षित उत्पीडित भएर बाँचरिहने अवस्था उल्ट्याउन गठन भएको हुन्छ । त्यसैले कम्युनिष्ट पार्टीले गरिब, किसान, मजदूरहरुको सत्ता ल्याउन स्थापित ठूलै शक्तिविरुद्ध निरन्तर संघर्ष गर्नुपर्ने हुन्छ । यो अवस्थामा दरिलो, कसिलो र अनुशासित कम्युनिष्ट पार्टी भएन भने यो लक्ष्य प्राप्त गर्न असम्भव हुन्छ । 

यही कुरालाई मनन गरेर लेनिनले संगठनात्मक सिद्धान्त अन्तर्गत जनवादी केन्द्रीयताको सिद्धान्त प्रतिवादन गरेका हुन । यो सिद्धान्तले एकातिर पार्टीभित्र खुलेरै सबै विषयमा छलफल गर्ने वातावरण तयार गर्छ भने अर्कोतर्फ ती छलफलहरुबाट गरिएको निर्णयलाई आफ्नो असहमतिका वावजूद दृढताका साथ पालना गर्नुपर्नेमा जोड दिन्छ । अहिलेको जस्ता आज बैठक भयो, आफ्नो कुरा मानिएन या त्यसमा निर्णय भएन भने एकैछिनमा सामाजिक सञ्जालबाट असन्तुष्टि व्यक्त गर्ने प्रवृतिलाई यो सिद्धान्तल् ठाडै अस्वीकार गर्दछ । 

संगठनमा फरक मत हुन्छन् । सबैका मत अनुसार सर्वसम्मत निर्णय नहुन सक्छ । यी फरक मतहरु कतिपय वैचारिक हुन्छन् , कतिपय व्यक्तिगत, कतिपय संगठन या कार्यशैलीसँग जोडिएका हुन्छन् । छलफलका क्रममा यी सबै मत राख्न पाइन्छ । तर यी सबै मतकै आधारमा निर्णय नहुन सक्छ । त्यस्तो अवस्थामा निर्णय भइसकेपछि त्यसमा चित्त नबुझेपनि असल कम्युनिष्ट कार्यकर्ताले त्यसको पालना गर्दछन् । आफ्नो मत भने उनीहरुले आफू सम्मिलित समितमा राख्छन्, परिस्कृत गर्छन । र, अर्को निर्णय नहुँदासम्म यो कोशीस गरिरहन्छन् । यदि आफूलाई कुनै कुरा चित्त नै बुझेन, र बहुमतको निर्णय मान्नै सकिन्न भन्ने लागेको अवस्थामा उनीहरुले आफ्नो भिन्न मतसहित पार्टी परित्याग गर्छन् । यसले संगठनभित्र गुटको जन्म हुँदैन । अराजकता बढ्दैन । पार्टी अनुशासित हुन्छ । 

लोकतान्त्रिक प्रणालीको मूल आत्मा भनेको सहभागिता र सामूहिक निर्णयको सम्मान हो। कुनै पनि संस्था, संगठन वा राष्ट्रमा निर्णय प्रक्रिया त्यत्तिकै पारदर्शी र प्रभावकारी हुन्छ, जतिसम्म त्यसमा सहभागी सबै पक्षले प्रक्रियालाई मात्र होइन, त्यसको नतिजालाई पनि आत्मसात गर्छन्। हाम्रो समाजमा, विशेष गरी राजनीतिक र संस्थागत संरचनाहरूमा, यस्तो संस्कारको अभाव गहिरो रूपमा देखिन्छ। हामी बहस गर्छौं, तर्क गर्छौं, छलफलमा भाग लिन्छौं, तर जब अन्तिम निर्णय आफ्नो चाहनाविपरीत जान्छ, तब हामी त्यसबाट टाढिन थाल्छौं। आफू पराजित भएँ भनेर त्यो निर्णय अस्वीकार गर्ने, वा असहयोग गर्ने प्रवृत्ति देखाउँछौं।

यो प्रवृत्ति लोकतान्त्रिक संस्कारको विरोधमा जान्छ। किनभने लोकतन्त्रमा महत्वपूर्ण कुरा भनेको सबैको आवाजलाई सुन्ने प्रक्रिया हो, निर्णयमा सबैको सहभागिता सुनिश्चित गर्नु हो। जबसम्म यो प्रक्रिया न्यायपूर्ण र समावेशी छ, त्यसको नतिजा आफूअनुकूल नभए पनि स्वीकार गर्नु आवश्यक हुन्छ। किनभने निर्णय प्रक्रियामै सहभागिता जनाइसकेपछि, त्यो निर्णय सामूहिक हो, त्यसमा आफ्नो मत अस्वीकार भए पनि, निर्णय भनेको सम्पूर्ण समूहको प्रतिनिधित्व हो भन्ने बुझाइ हुनुपर्छ।

हाम्रो समाजमा गहिरिएको अर्को समस्या भनेको गुटबन्दीको मानसिकता हो। कुनै निर्णय वा चुनावी प्रक्रियामा आफू सफल भएन भने, हामी समर्थन गर्नुको सट्टा नयाँ गुट बनाउने, असहयोग गर्ने, वा संस्थालाई नै निष्क्रिय बनाउने प्रयास गर्छौं। यस्तो प्रवृत्तिले संस्थागत विकास र सुदृढ पार्टीलाई गम्भीर क्षति पुर्‍याउँछ। यो सोचाईले केवल व्यक्तिगत स्वार्थ र अहंकारको परिपुष्टि गर्छ, सामूहिक हित र दीर्घकालीन स्थायित्वको ख्याल गर्दैन।

जनवादी व्यवहार भनेको केवल बहस गर्ने र आफ्नो कुरा राख्ने मात्र होइन, बहसपछि निस्किएको निष्कर्षलाई पनि जिम्मेवारीपूर्वक आत्मसात गर्ने प्रक्रिया हो। कुनै निर्णयमा असहमत हुने अधिकार हरेक व्यक्तिलाई हुन्छ, तर त्यो असहमतिको अभिव्यक्ति निर्णयको प्रक्रियामा सीमित हुनुपर्छ। निर्णय भइसकेपछि त्यसलाई समर्थन गर्नु, त्यसको कार्यान्वयनमा योगदान पुर्‍याउनु, र भविष्यमा सुधारका लागि फेरि अर्को बहसको तयारी गर्नु नै लोकतान्त्रिक परिपक्वताको संकेत हो।

हामीले बुझ्नुपर्ने कुरा के हो भने स‌गठनमा हुने निर्णय कुनै व्यक्तिको जित वा हारको कुरा होइन, समष्टिगत चेतनाको अभ्यास हो। व्यक्तिगत भावनाभन्दा माथि उठेर संस्थागत निर्णयलाई स्वीकार गर्नु, त्यसमा योगदान गर्नु र समग्र संस्थालाई सफल बनाउनु नै दीर्घकालीन सफलता र स्थायित्वको आधार हो। असहमति हुनु स्वस्थ संकेत हो, तर असहमतिको आधारमा विघटनतर्फ जानु विनाशको संकेत हो। हामीले जति छिटो यो अन्तर बुझ्न सक्छौं, त्यति नै छिटो हामी लोकतान्त्रिक अभ्यासमा परिपक्व बन्छौं।

त्यसैले आवश्यक कुरा के हो भने, हामीले छलफल र बहसमा सहभागी हुनुपर्छ, आफ्ना तर्क र विचार प्रष्ट राख्नुपर्छ। तर निर्णय भएपछि, चाहे त्यो व्यक्तिगत चाहनाभन्दा फरक किन नहोस्, त्यसलाई साथ दिनु, कार्यान्वयनमा सहभागी हुनु, र संस्थागत अखण्डतालाई प्राथमिकता दिनु हाम्रा कर्तव्य हुन्। जनवादी संस्कृतिमा सहभागीता मात्र पर्याप्त होइन, निर्णयको पालना गर्नु र त्यसको जिम्मेवारी लिन सक्नु नै मार्क्सवादी चेतनाको मूल मर्म हो।

हामी भने असमति हुनेबित्तिकै पार्टी, नेतृत्व र संगठनलाई धारे हात लगाउँदै आलोचना गछौं । जबकि हामीले गरेको आलोचना पार्टी संगठनले बहुमतले अस्वीकृत गरेको हुन्छ । यस्तो अवस्थामा असहमति भएपनि त्यो कुरा पार्टी समितिमा राख्नुपर्नेमा हामी त्यसो गर्दैनौं , यसको फाइदा विरोधीहरु लिन्छन् । 
कतिपय अवस्थामा विरोधी शक्तिहरुले कम्युनिष्ट पार्टीभित्रका यस्ता असहमितहरुलाई उचाल्ने, प्रभावमा लिने काम समेत गर्दछन् । किनभने उनीहरुको उद्देश्य कम्युनिष्ट पार्टी कमजोर गर्नु हुन्छ । 

त्यसैले के भन्न सकिन्छ भने सच्चा कम्युनिष्टले आफू सम्बद्ध समितिभित्र जतिसुकै छलफल गरेपनि आफू अनुकुल नभएको अवस्थामा आफू भएकै स्थानबाट छलफल गर्नुपर्छ न कि सार्वजनिकरुपमा त्यो असहमति पोख्ुनुपर्छ । सार्वजनिकरुपमा पोखिने असहमति न त उक्त व्यक्तिका लागि लाभदायी हुन्छ, न पार्टीका लागि नै । 

अब जनवादी केन्द्रीयतको सिद्धान्तका बारेमा बुझौं । 

जनवादी केन्द्रीयता 
जनवादी केन्द्रीयता कम्युनिस्ट र समाजवादी आन्दोलनहरूमा प्रयोग हुने एक संगठनात्मक सिद्धान्त हो, जसले जनतान्त्रिक छलफल र निर्णय प्रक्रियालाई केन्द्रीकृत कार्यान्वयनसँग जोड्छ। यो सिद्धान्तले संगठनभित्र स्वतन्त्र छलफल, विचारको आदानप्रदान र सामूहिक निर्णयलाई प्रोत्साहन गर्छ, तर एकपटक निर्णय लिइसकेपछि सबै सदस्यहरूले त्यसलाई एकताबद्ध रूपमा कार्यान्वयन गर्नुपर्छ। यो अवधारणा मूलतः भ्लादिमिर लेनिनले विकास गरेका थिए र मार्क्सवादी(लेनिनवादी संगठनहरूमा व्यापक रूपमा प्रयोग गरिन्छ।

जनवादी केन्द्रीयताको आधारभूत सिद्धान्तहरू

जनवादी केन्द्रीयताको मूलभूत सिद्धान्तहरू निम्नलिखित छन् 

जनतान्त्रिक छलफल 

संगठनका सबै सदस्यहरूलाई नीति, रणनीति र कार्यक्रमहरूमा खुला छलफलमा भाग लिन प्रोत्साहन गरिन्छ। यसले विभिन्न दृष्टिकोण र विचारहरूलाई समेट्न मद्दत गर्छ।

सामूहिक निर्णय

 छलफल र बहसपछि बहुमतको आधारमा वा सहमतिमा निर्णय लिइन्छ। यो निर्णय संगठनको सामूहिक इच्छालाई प्रतिबिम्बित गर्छ।

केन्द्रीकृत कार्यान्वयन

 एकपटक निर्णय लिइसकेपछि, सबै सदस्यहरूले त्यसलाई अनुशासित र एकताबद्ध रूपमा कार्यान्वयन गर्नुपर्छ, चाहे उनीहरू व्यक्तिगत रूपमा सहमत नहुन्।

अनुशासन र एकता

संगठनको एकता र प्रभावकारिताका लागि सबै सदस्यहरूले निर्णयको पालना गर्नुपर्छ। व्यक्तिगत मतभेद भए पनि संगठनको सामूहिक लक्ष्यलाई प्राथमिकता दिइन्छ।

आलोचना र आत्मआलोचना

संगठनभित्र गल्तीहरू सुधार गर्न र कार्यक्षमता बढाउन आलोचना र आत्म(आलोचनाको संस्कृतिलाई प्रोत्साहन गरिन्छ।

जनवादी केन्द्रीयताको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि

जनवादी केन्द्रीयता सिद्धान्तको विकास भ्लादिमिर लेनिनले रुसी समाजवादी आन्दोलनको सन्दर्भमा गरेका थिए। सन् १९०२ मा प्रकाशित उनको पुस्तक के गर्ने ? मा यो अवधारणालाई स्पष्ट रूपमा प्रस्तुत गरिएको थियो। लेनिनले तर्क गरे कि क्रान्तिकारी संगठनलाई प्रभावकारी बनाउन अनुशासित र केन्द्रीकृत संरचना आवश्यक छ, तर त्यसका लागि जनतान्त्रिक प्रक्रियालाई पनि सुनिश्चित गर्नुपर्छ।

यो सिद्धान्त बोल्सेभिक पार्टीको संगठनात्मक ढाँचामा लागू गरियो, जसले सन् १९१७ को रुसी क्रान्तिमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्यो। पछि, यो सिद्धान्त सोभियत संघ र अन्य कम्युनिस्ट पार्टीहरूमा पनि अपनाइयो।

जनवादी केन्द्रीयताको विशेषताहरू

सदस्यहरूको सहभागिता संगठनका सबै तहका सदस्यहरूलाई नीति निर्माणमा सहभागी हुने अवसर प्रदान गरिन्छ। यसले संगठनलाई समावेशी बनाउँछ।

केन्द्रीकृत नेतृत्व संगठनको नेतृत्वले सामूहिक निर्णयलाई कार्यान्वयन गर्न केन्द्रीकृत भूमिका खेल्छ। यसले संगठनलाई एकताबद्ध र दिशानिर्देशित राख्छ।

लचकता र अनुशासनको सन्तुलन जनवादी केन्द्रीयताले स्वतन्त्र छलफल र अनुशासित कार्यान्वयनबीच सन्तुलन कायम गर्छ। यसले संगठनलाई गतिशील र प्रभावकारी बनाउँछ।

संगठनात्मक एकता यो सिद्धान्तले संगठनभित्र गुटबाजी र विखण्डनलाई रोक्न मद्दत गर्छ। सबै सदस्यहरूले सामूहिक लक्ष्यप्रति बफादार रहनुपर्छ।

यसरी हेर्दा,  जनवादी केन्द्रीयता एक शक्तिशाली संगठनात्मक सिद्धान्त हो, जसले जनतान्त्रिक सहभागिता र अनुशासित कार्यान्वयनलाई सन्तुलनमा राख्छ। यो सिद्धान्तले क्रान्तिकारी आन्दोलनहरू र कम्युनिस्ट संगठनहरूलाई एकताबद्ध र प्रभावकारी बनाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। साभार: एभरेष्ट दैनिक डटकमबाट