किस्सा–किस्सामा जोडिएका देउवा–माओवादी : ७ परिघटना

१.

०५१ सालमा मनमोहन अधिकारी नेतृत्वको कम्युनिस्ट सरकार ढलेपछि २०५२ देखि ०५४ सालसम्म कांग्रेसबाट शेरबहादुर देउवा प्रधानमन्त्री बनेका थिए । देउवा सरकारकै पालामा आपूmले बुझाएको ४० बुँदे मागको सुनुवाइ नभएको भन्दै माओवादीले सशस्त्र क्रान्तिको घोषणा गरेको थियो । माओवादीले जनयुद्ध सुरु गर्दा सत्ताको बागडोर सम्हाल्दै थिए, देउवा । २०५२ सालमा राप्रपा र सद्भावना पार्टीलाई साथमा लिएर बनेको सरकारका प्रधानमन्त्री देउवा र गृहमन्त्री थिए, खुमबहादुर खड्का । त्यही वेला माओवादीको वैधानिक मोर्चा ‘संयुक्त जनमोर्चा’ले २१ माघ २०५२ मा राष्ट्रियता, जनतन्त्र र जनजीविकास“ग सम्बन्धित रहेर ४० सूत्रीय माग बुझाएको थियो । मागपत्र बोकेर डा। भट्टराई सिंहदरबारस्थित प्रधानमन्त्री कार्यालय पुगेका थिए । तर, देउवाले माओवादीको त्यो मागलाई खासै चासो दिएनन्, त्यसपछि माओवादीले १ फागुनबाट जनयुद्ध घोषणा ग(यो ।

२.

देउवापछि लोकेन्द्रबहादर चन्द, सूर्यबहादुर थापा, गिरिजाप्रसाद कोइराला, कृष्णप्रसाद भट्टराई हुँदै पुनः गिरिजाप्रसाद प्रधानमन्त्री बनेपछि २०५८ सालमा देउवा प्रधानमन्त्री बने । माओवादी युद्ध सुरु भएपछि आधा दर्जन प्रधानमन्त्री फेरिएको यो ६ वर्षमा माओवादी सशस्त्र संघर्ष उत्कर्षमा पुग्यो । ४० बुँदे माग सम्बोधन नभएपछि माओवादी ६ वर्षमा देशभर फैलिसकेको थियो । आधा दर्जन सरकार ढल्ने र बन्ने यही समयमा माओवादी संघर्ष सबैभन्दा उचाइमा पुग्यो । फेरि माओवादी सशस्त्र द्वन्द्वको सामना गर्न उनै देउवा सत्तामा पुगेका थिए ।

३.

देउवासँगको माओवादीको प्रसंग यतिमा मात्र सीमित छैन, वार्ताको पहल पनि उनकै कारण भएको थियो । २०५६ सालको मध्यतिर प्रधानमन्त्री थिए, कांग्रेसका सन्तनेता कृष्णप्रसाद भट्टराई । उनले देउवाकै नेतृत्वमा ‘माओवादी समस्या समाधान उच्चस्तरीय सुझाब समिति’ गठन गरे । त्यसपछि देउवाले नै माओवादीसँग विभिन्न सूत्रमार्फत सम्पर्क(सम्बन्ध स्थापित गर्ने प्रयास थाले । उनले दुर्गा सुवेदीमार्फत माओवादीसँग सम्पर्क स्थापित गर्ने प्रयास गरे । त्यो सम्बन्ध केही कामयावी हुन पुग्यो । देउवाको आह्वानपछि प्रचण्डले १ फागुन २०५६ मा जनयुद्धको पाँचौँ वर्ष प्रवेशको वक्तव्यमै सरकारले वार्ताका लागि उपयुक्त वातावरण बनाएमा वार्तामा बस्न तयार रहेको सन्देश दिए । २७ फागुनमा देउवाले माओवादी नेतृत्वलाई पत्र लेखे, प्रचण्डले १ चैतमा देउवाको पत्रको प्रत्युत्तर लेख्दै छलफलका लागि आफ्ना प्रतिनिधि भनेर दिनानाथ शर्मालाई खटाए । प्रचण्ड देउवाका बीचमा युद्धकालमै यसरी पत्र सम्बन्ध स्थापित भए पनि प्रत्यक्ष भेटघाट भने हुन पाएको थिएन । चैतमा भट्टराई नेतृत्वको सरकार ढल्यो । भट्टराई–देउवाले माओवादीसँग थालेको वार्ताको प्रसंग पनि ओझेलमा पर्न गयो । माओवादीले त्यसवेला देउवासँग नरम नीति अवलम्बन गरेको माओवादी नेताहरू बताउँछन् ।

४.

देउवाकै पालामा माओवादीले सुरु गरेको जनयुद्ध उनकै पहलमा पहिलोपटक भएको वार्ता प्रयासले देउवा पुनः प्रधानमनत्री भएकै वेला औपचारिकता पायो । २०५८ साउनमा गिरिजाप्रसाद कोइराला प्रधानमन्त्रीबाट हटेपछि देउवा प्रधानमन्त्रीका रूपमा चुनिए । ४ साउनमा प्रधानमन्त्री निर्वाचित भएपछि शपथग्रहण नै नभईकन देउवाले माओवादीलाई वार्ताका लागि आह्वान गरे । ८ साउनमा माओवादीले युद्धविराम ग(यो । तत्कालीन विद्रोही माओवादीबाट कृष्णबहादुर महरा र सत्तापक्षबाट चिरञ्जीवी वाग्लेको नेतृत्वमा वार्ताटोली बन्यो । सरकार माओवादीबीच पहिलो वार्ता हुन पुग्यो । वार्ता चल्दै गर्दा सरकारले सेनालाई रुसबाट दुईवटा हेलिकोेप्टर किन्न अनुमति दियो । साथै बेल्जियमबाट पनि हातहतियार किनेर भित्राउने काम ग(यो ।

५.

देउवाले प्रधानमन्त्री हुँदा बेल्जियमबाट हातहतियार किन्ने र माओवादी सिध्याउनेसम्मका योजना बनाएको माओवादी नेताहरू त्यसवेलाको घटना स्मरण गर्दै सुनाउँछन् । ‘यो राजनीति हो, सधैँ एकनाशले बग्दैन, राजनीतिमा दुस्मन मित्र र मित्र दुस्मन भइरहन्छन्,’ महरा भन्छन्, ‘राजनीतिमा सम्बन्ध निरन्तर राम्रो भइराख्छ भन्ने हुँदैन, तर देउवासँगको सम्बन्ध त्यति धेरै असमझदारी छैन ।’ देउवाकै पालामा माओवादीले युद्धविराम भंग ग¥यो । माओवादीले दाङ, स्याङ्जालगायतका ठाउँमा सेना, प्रहरीलगायत सरकारी कार्यालयमाथि धावा बोल्यो । ११ मंसिरमा सरकारले संकटकाल घोषणा गर्दै सेना परिचालनको निर्णय ग¥यो । त्यसवेला देउवा प्रचण्ड एक अर्कामा देखभेट नभए पनि सम्बन्ध भने तिक्ततापूर्ण रहन पुगेको थियो ।

६.

दोस्रो वार्ताका क्रममा माओवादीले कांग्रेसभित्रको अन्तरविरोधमा राम्रोसँग खेल्न खोजेको थियो । माओवादीले त्यसवेला सत्ता गिरिजाप्रसाद हुँदा देउवासँग हिमचिम वढाउन खोज्थ्यो भने देउवा सत्तामा छँदा गिरिजाप्रसादसँग हिमचिम बढाउँथ्यो । ‘त्यसो गर्दा कांग्रेसभित्रको अन्तरविरोधमा खेल्ने र आफ्नो पार्टीको राजनीतिक मिसनलाई अगाडि बढाउन सजिलो हुन्थ्यो, हामी त्यस्तै गर्दथ्यौँ,’ माओवादीका एक शीर्ष नेताले भने ।

७.

देउवासँगको अर्को किस्सा पनि छ, माओवादीसँग । देउवाले एमाले–सद्भावनाको सहयोगमा सरकार बनाए । उच्चस्तरीय शान्ति समिति गठन गरी असोजमा देउवाले पुनः माओवादीलाई वार्तामा बस्न आह्वान गरे । उनले पुस महिनाभरिको म्याद तोकेर वार्ता आह्वान गरेका थिए । तर, प्रचण्डले त्यसवेला देउवाको प्रस्तावलाई ठाडै अस्वीकार गरिदिए । तत्कालीन अवस्थामा राजाले चालेको १८ असोजको परिघटनाबाट देशलाई पुनः अघिल्लो अवस्थामा पु(याउन सक्ने आधारको खोजी गर्दै प्रश्न तेस्र्याए । देउवाले माओवादीसँग वार्ता गर्न नसकेपछि तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रले देउवालाई अपदस्थ गरे । त्यसपछि भने देउवाको माओवादी नेतृत्वसँगको सम्पर्क सम्बन्ध ‘क्राइसिस’मा पुग्यो । एकैपटक २०६३ सालमा बालुवाटारमा प्रचण्ड सार्वजनिक भएको दिनमा मात्र आएर फेरि स्थापित हुन थाल्यो ।