काल्पनिक समाजवाद भित्रको यथार्थ

लेख्दा सुन्दा र पढ्दा आनन्द आउने तर सजिलोसँग पूरा नहुने व्यवस्था समाजवाद । यो शव्द सुन्ने बित्तिकै मनमा समानता, न्याय, र समृद्धिको चित्र आउँछ। यो सिद्धान्तले प्रत्येक व्यक्तिलाई समान अवसर, आधारभूत अधिकार, र समुचित जीवनस्तरको ग्यारेन्टी दिन्छ । तर, समाजवादको परिभाषा मात्र दोहोर्याएर के नै फाइदा ? मुख्य कुरा यो हो कि हाम्रो जीवनमा समाजवादको के अर्थ छ ? म एउटा साधारण नागरिक, जसले समाजका भिन्न-भिन्न पक्षलाई नियाल्दै आएको छु । समाजवादको परिकल्पना मलाई सधैं आकर्षक लाग्छ, किनभने यसले सबैलाई समान अवसर र अधिकार दिने बाचा गर्छ। तर, व्यवहारमा समाजवाद कति सफल छ ? म र समाजवादको सम्बन्ध के हो ?

एक यस्तो विचारधारा जसले समानता, न्याय, र समान अवसरको कुरा गर्छ । समाजवाद भनेको केवल नारा होइन, यो समाजको संरचनालाई न्यायोचित बनाउन खोज्ने एउटा प्रयास हो । जब म समाजवादको कुरा गर्छु, म केवल ठूला नेताहरूको भाषणलाई होइन, मेरो आफ्नै जीवनलाई नियाल्छु । जहाँ न कसैले अरूलाई शोषण गर्छ, न कसैले अभावमा जीवन बिताउनु पर्छ। समाजवाद भन्ने वित्तिकै केवल राजनीतिक सिद्धान्त मात्र होइन, यो त हरेक मानिसको जीवनशैली, सोच, र सामूहिक अस्तित्वको आधार पनि हो।

समाजवाद एक मात्र समाधान होइन, तर यो एउटा बाटो हो जहाँ समावेशी समाज निर्माण गर्न सकिन्छ। केवल सरकार वा कुनै नेता बदलिँदैमा समाजमा वास्तविक परिवर्तन आउँदैन। जबसम्म म स्वयं सचेत भएर आफ्नो वरपरको असमानतालाई हटाउने प्रयास गर्दिनँ, तबसम्म समाजवादको सार्थकता केवल कागजमा मात्रै सीमित रहन्छ।

त्यसैले, हामी आफैंबाट सुरु गर्नुपर्छ। समानता, सहयोग, र न्यायको भावना मन भित्रबाट जाग्नु पर्छ। समाजवाद कुनै एउटा ठोस गन्तव्य होइन, यो निरन्तर चल्ने प्रक्रिया हो—जहाँ हाम्रो चेतना र व्यबहारले ठूलो भूमिका खेल्न सक्छ।

समाजवाद म भित्र छ कि छैन? यो प्रश्न आफुले आफैंलाई बारम्बार सोध्नुस्। 
म समाजवादलाई कस्तो देख्न चाहन्छु?
*समान अवसर – शिक्षा, रोजगारी, स्वास्थ्य, र विकासमा समान पहुँच।
*श्रमको सम्मान – श्रमिकलाई उचित पारिश्रमिक र सुविधा।
*न्यायोचित वितरण – सम्पत्तिको केन्द्रीकरण रोकेर, समान वितरण।
*जनताको सहभागिता – नीतिनिर्माणमा हरेक नागरिकको भूमिका।

म एउटा सामान्य साधारण नागरिक हुँ। मलाई धनाढ्य हुने रहर छैन, तर आधारभूत आवश्यकताबाट वञ्चित हुन पनि चाहन्नँ। शिक्षा सबैका लागि सहज होस्, गरिबी अन्त्य होस्, श्रमको उचित मूल्य होस्, र कसैलाई भोकै सुत्न नपरोस्। समाजवादले सिकाउँछ कि हरेक व्यक्तिले शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगार, र सम्मानपूर्वक बाँच्ने अधिकार पाउनुपर्छ। समाजवादले यस्तै आदर्शको कुरा गर्छ, तर के हाम्रो समाजमा यो व्यावहारिक भएको छ?
के वास्तविक समाजवाद हाम्रो समाजमा छ?

समाजवादले भन्छ—सम्पत्ति केही व्यक्तिहरूको हातमा सीमित हुनुहुँदैन, सबै नागरिकले समान अवसर पाउनुपर्छ, र आर्थिक असमानता हट्नुपर्छ। यी आदर्श कुराहरू सुन्नमा कति मिठा लाग्छन्, हैन र ? तर, जब समाजमा हेर्छु, यो विचार कति कार्यान्वयन भएको छ त? हाम्रो वरपरको समाजमा अझै पनि वर्ग विभाजन छ । धनी झन् धनी भइरहेका छन्, गरीब अझै संघर्ष गरिरहेका छन्। शिक्षामा समान पहुँच छ भन्ने सुनिन्छ, तर निजी विद्यालय र सरकारी विद्यालयबीचको अन्तरले स्पष्ट पार्छ कि यो कति दूरको सपना हो। स्वास्थ्य उपचारको समानताको कुरा गर्नेहरू धेरै छन्, तर पैसा बिना राम्रो अस्पतालसम्म पुग्नै मुस्किल छ।

हामी एउटा भ्रम पुर्ण यथार्थमा बाँचेका छौं, जहाँ समाजवादको कुरा गरिन्छ, तर असमानता चुलिँदो छ। शिक्षा महँगो बन्दैछ, स्वास्थ्य सेवा सीमित वर्गका लागि मात्र छ, र श्रमिकहरू अझै पनि शोषणकै चक्रमा छन्। के यही हो समाजवाद? हामीले समाजवादको सपना देख्छौं, तर हाम्रो वरपरको यथार्थ फरक छ। शिक्षा अझै पैसाको आधारमा निर्धारण हुन्छ, स्वास्थ्य सुविधा धनीका लागि मात्र उत्कृष्ट छ, रोजगारीको अवसर सीमित व्यक्तिहरूले मात्र पाउँछन्। समाजवादको आदर्श भनेको सबैलाई समान अवसर दिने हो, तर व्यवहारमा सम्पन्न वर्ग झन् सम्पन्न बन्दै गएको छ, गरिब झन् गरिब बन्दै गएका छन्। संविधानमा लेखिए जस्तो समाजवाद उन्मुख होइन दलालोवाद उन्मुख तिर यो ब्यबस्था राज्य र जनप्रतिनिधि गईरहेका छन्।

जहाँसम्म सकिन्छ, समानता र न्यायको पक्षमा उभिने प्रण गरौं । आफूभन्दा कमजोर व्यक्तिहरूलाई सहयोग गर्ने प्रयास गरौं। समाजवाद भनेको सरकारबाट मात्र हुने परिवर्तन होइन, हरेक नागरिकका आ आफ्नै दायित्व छन् हामी आफैंले पनि सही सोच, व्यवहार, र न्यायको पक्षमा उभिनु आवश्यक छ।

समाजवाद सरकार वा नेताको मात्र जिम्मेवारी होइन, यो म र तिमीबाट सुरु हुन सक्छ। जब म समानताको पक्षमा उभिन्छु, जब म न्यायको आवाज उठाउँछु, जब म अर्काको अधिकारको सम्मान गर्छु—त्यही बेलादेखि समाजवादको सार्थक अभ्यास सुरु हुन्छ।

त्यसैले, समाजवाद मेरो लागि एउटा पुस्तकीय विचार मात्र होइन, यो मेरो दैनिक व्यवहारमा झल्किनुपर्ने दर्शन हो। यदि हामी सबैले समानता, न्याय, र सामाजिक उत्तरदायित्वलाई आत्मसात् गर्न सक्यौं भने, साँचो अर्थमा समाजवादको सपना पूरा हुन सक्छ।

समाजवाद केवल नीतिहरूमा मात्रै होइन, हरेक नागरिकको विचार र व्यवहारमा प्रवेश गर्थ्यो भने ? यदि म आफैं समाजवादी सोच राख्न सक्छु भने ? के म वास्तवमै समानताको पक्षधर छु ? के मैले अरूलाई आफ्नो बराबर ठानेर व्यवहार गरेको छु?

के मैले आफ्नै सुविधा मात्र सोच्ने कि सबैको भलोका लागि केही गर्ने? यो कुराहरूको गम्भीर समीक्षा मनभित्रै हुनुपर्छ । समाजवाद सरकार वा नीतिमा मात्र सीमित हुनुहुँदैन, यो हाम्रै दिनचर्या, सोच र आचरणमा पनि हुनुपर्छ। जब म कसैको अधिकार हनन भइरहेको देख्छु, जब म सामाजिक अन्याय देखेर चुप लाग्छु, तब म पनि त्यस अन्यायको मौन समर्थक बन्छु। यो समाजवाद होइन दलालोवाद हो।

जहाँ समानता, न्याय, र समान अवसरको सपना बुन्छ। साना–ठूला, धनी–गरिबबीचको खाडल कम गर्न खोज्ने यो व्यवस्था सुन्दा मात्र होइन, बुझ्दा झनै मन छुन्छ। तर, जब म समाजवादको वास्तविक कार्यान्वयन हेर्छु, प्रश्नहरू जन्मिन्छन्—के हाम्रो समाज साँच्चै समाजवादतर्फ अघि बढ्दैछ?

म सानो गाउँमा जन्मिएँ, जहाँ समाजवादको परिभाषा केवल भाषणमा सुनेको थिएँ। समान अवसर, सबलीकरण, र समतामूलक समाजको सपना सजिलो लाग्थ्यो। तर, जब शहर छिर्ने मौका पाएँ, त्यहाँको प्रतिस्पर्धा, असमानता, र अवसरको असमान बाँडफाँड देख्दा समाजवाद केवल नारामा सीमित छ जस्तो लाग्यो। समाजवादको आधारशिला भनेकै समान अवसर हो। शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी—यी हरेक कुरामा समान पहुँच हुनुपर्छ। तर वास्तविकतामा शिक्षामा वर्गीय भिन्नता छ, स्वास्थ्य महँगो छ, रोजगारी पहुँचवालाको लागि मात्र खुल्छ। यस्तो अवस्थामा समाजवादले के गर्यो?

तर, म समाजवादप्रति निराश छैन। किनकि समाजवाद केवल सरकारको नीति होइन, यो जनताको सोच र आचरणबाट शुरू हुनुपर्छ। यदि म नै इमानदार, समानताको पक्षधर, र न्यायको समर्थक बन्न सक्छु भने समाजवादको यात्रा मबाटै सुरु हुन सक्छ।

समाजवाद केवल एक विचार होइन, यो अभ्यास हो। यदि हाम्रै सानो समाजभित्र हामी समानताको व्यवहार गर्यौं, शोषणविहीन सम्बन्ध बनाएर अगाडि बढ्यौं भने समाजवाद नारामा मात्र सीमित हुनेछैन। समाजवाद सरकारको मात्र दायित्व होइन, हामि स्वयं त्यसको आधारमा हिड्नुपर्छ।

त्यसैले समाजवाद र म बीचको सम्बन्ध के हो?

यो केवल विचार होइन, यो मेरो दैनिकीमा समाहित हुनुपर्ने सोच हो। यो केवल नारामा सीमित हुनु हुँदैन, यो व्यवहारमा लागू हुनुपर्छ—हाम्रा सानातिना कर्महरूबाट नै। समाजवादको सही अभ्यास केबल नारा होइन यो हाम्रो सोच, संस्कार, र व्यवहारमा आइपुग्नुपर्छ। समाजवादका लागि परिवर्तन सरकारबाट मात्र होइन, मबाट, तिमीबाट, हाम्रै प्रयासबाट सम्भव छ। त्यसैले, समाजवादको पहिलो पाइलो म आफैं बन्नेछु भन्ने प्रण गरौं ।समाजवाद सफल तब हुन्छ, जब म र तिमी यसको सार्थक अभ्यास गर्छौं।