सङ्गीत के हो ?

सङ्गीतको उत्पत्ति समाजबिकासको निन्नतर अवस्थामा भएको थियो । यसको भूमिका मुख्यतया उपयोगीतावादी थियो । कामको गतिको लयले आफुलाई सुदृढ बनाउने त्रममा र कामलाई अझ बढि उत्पादनशील बनाउनका लागि सहयोग पुर्याउन धुनको आविस्कार गर्यो । लयले जनसामान्यलाई एकिकृत प्रक्रियामा संयुक्त बनायो । सङ्गीतले मानवीय बोलीको माध्यमबाट ध्वनी माध्यमको कार्यलाई सुदृढ बनाउने र बिकसित गर्ने काम गर्दछ । सुरुमा सङ्गीत साहित्यको निकटको सहचार्यमा बिकसित भएको थियो । काव्यात्मक रचनालाई मधुर स्वरमा स्वरवद्ध गरियो र यसैलाई गाउन थालियो । सङ्गीतले नृत्यसित पनि उस्तै संस्लेषण निमार्ण गर्यो । सङ्गीतकलाले ध्बनीका त्यस्ता बिशिष्ट किसिमका ध्वनीहरुको श्रृजना गर्दछ, जुन प्रकृति र संगितभन्दा बाहिर फेला पर्दैनन् । अनि यी ध्वनिहरु कहाँबाट आउँछन् त ? दुबोसले के औंल्याएका छन् । भने जसरी एकजना चित्रकारले प्रकृतिका रङ्ग र रुपहरुको अनुकरण गर्दछ, त्यसरी नै सङ्गीतकारले पनि ध्वनिहरु, स्वरका आरोह अवरोह लामो सासको फेराइ वा सुस्केरा आवाजको स्वराघात परिर्वतनलाई छोटकरीमा भन्दा अनुभूति र भावावेशलाई अभिव्यक्त गर्ने प्रकृतिको सहयोग लिएर सबै किसिमका ध्वनिको अनुकरण गर्दछ ।   हबर्ट स्पेन्सरले पनि के मुल्याङ्कन गरेका छन् भने सङ्गीत आवेशपूर्ण उत्तेजक बोलीबाट उत्पन्न भएको हो । साङ्गीतिक ध्वनि एक किसिमको स्वरहरुको आरोह अवरोह हो, स्वराघात हो । आवाज नै पहिलो साङ्गीतिक उपकरण हो । सङ्गीतको आधारमा लय र सुस्वरता हो र तिनको सम्मिश्रणबाट नै मधुर सङ्गीतको उत्पादन हुन्छ । बोलीको स्वरको आरोह–अवरोहको पहिलो साङ्गीतिक सामान्यीकरण लोकधुनमा भएको थियो र ति लोकधुनको श्रृजना र परिष्कार हुन शताबादीायौं लागेको थियो । मानवबोलीको स्वरारोह–अवरोह सङ्गीतिक बिम्बको आधारमा निहित हुन्छ र त्यो सदासर्वदा संवेगात्मक हुने गर्दछ । यसले सङ्गीत कलाको एउटा त्यस्तो छाप छाड्छ, जसले आफ्ना श्रातासित आत्माको प्रत्यक्षभाषामा कुराकानी गर्दछ । हर्ष बिस्मात , शोकका भावनाालाई र संबेग र आबेगका समग्र परिधिलाई उद्धेलित गर्दछ । सङ्गीतिक बिम्ब मानवीय भावनाले बनेको छ । [caption id=\"attachment_63051\" align=\"alignleft\" width=\"400\"]                                             युरी बोरेभ[/caption] संङ्गीतमा अनुप्रासात्मक,अनुुरणनात्मक ार प्रतिरुपात्मक तत्वहरुपनि हुने गर्दछन् । साङ्गीतिक बिम्बमा चित्रकलाको दृश्यात्मक प्रभावको अभाव हुन्छ । र शब्दको ठोस अर्थ हुदैन् । यसले एकदमै सुनिश्चित धारणालाई पनि सम्प्रेषित गर्दैन न यसले आँखाले देखिने मुर्त चित्र नै सृजना गर्दछ । न त घटनाहरुकै वर्णन गर्दछ । मानवीय भावना र चिन्तनहरुलाई प्रतिबिम्बन गरे सरह त्यति बढी यसले वस्तुगत संसारलाई चित्रण गर्दैन । सङ्गीत आन्तरिक रुपले नै गतिशील हुन्छ । यसमा विशेष किसिमका ध्वनिहरु मात्र होईन, ती ध्वनिहरुका गति र मानवीय संवेगहरुको समग्र सप्तकलाई अभिब्यक्त गर्ने कालका तिनको प्रवाहसमेत हुन्छ । यो ध्वनिहरुको कविता हो । (एल.स्टोाकोब्स्की ) सङ्गीतले ध्वनि बिम्बहरुको माध्ययमबााट जीवनमा सारभूत प्रक्रियालाई अभिव्यक्त गर्दछ । बीथोभेनको सङ्गीतले भयानक सङ्र्घषका प्रतिध्वनिहरु भव्य अभियान र बिजयहरु क्रान्तिकारी प्रयााण (मार्च) का अनुतान लय र ताललाई सम्प्रेषित गर्दछ । उनको पाँचौं सिम्फोनीको अन्तिम भागका लागि यो एकदमै सत्य हो । यस सङ्गीतलाई रौम्याँ रोलाले गौरब–गाथाका रुपमा,लडाई र भव्य बिजयहरुको सङ्गीतका रुपमा वर्णन गरेका छन् । सङ्गीत सर्वाधिक जटिल कला–प्ररुप भएको कारणले यसका बिम्बहरुको सुस्पष्ट बिषयबोधक कार्य हुदैन, यसले अन्तप्र्रज्ञात्मक सौन्दर्यशास्त्रीय धाराणका निम्ती आधार प्रदान गरेको थियो । तर्कबुद्धिवादले सङ्गीतलाई मनको प्रच्छन्न गणितीय अभ्यासका रुपमा परिभाषित गर्दछ । शोपेनहावरले सङ्गीतलाई आत्माको गोप्य आध्यात्मिक अभ्याास मानेका छन् । यो आकाङ्क्षाको अन्ध, अचेतन र सर्बव्यापी तात्कालिक बिम्ब हो, सङ्गीतले यसलाई दार्शनिक रुप दिन सक्दैन । शोापेनहावरका अनुसार दृश्यात्मक संसारको सङ्ज्ञानसित सङ्गीतको सरोकार छैन् । किनभने वस्तुगत संसारबाट यो स्वतन्त्र हुन्छ, वस्तुगत संसारको अस्तित्व नभएको अखण्डमा पनि यसको अस्तित्व रहन्छ, तर अरु कलाका बारेमा यस्तो भन्न सकिन्न ।   यसका विपरीत स्पेङ्लरले सङ्गीतलाई माानवीय सङ्ज्ञानको अति उच्च रुप मानेका छन् । जे होस, सङ्गीतको सङ्ज्ञानात्मक सामथ्र्यको न अतिरञ्जना, न त अस्वीकृति, न अन्तप्र्रज्ञात्मक, न त तर्कबुद्धिपरक धारणा कुनैले पनि यसको आरोह –अवरोहमा आधारित ध्वनिको विशेष प्रकारको माध्यमबाट अभिव्यक्त संवेगात्मक अनुभव र भावनाले ओतप्रोत विचार सङ्गीतको प्रकृति यही नै हो । सङ्गीतात्मक पद्धतिका मुख्य तत्व र अभिव्यञ्जनात्मक साधनहरु सुमधुर स्वरारारोह संरचना, बनोट सामञ्जस्यता, वृन्दवादन, लय–ताल, ध्वनिगुणता र गतिशीलता हुन् । सङ्गीत कुन अर्थमा वास्तुकला सरह छ भने दुबै नै अत्याधिक मात्रामा लयमा निर्भर हुन्छन् र यी दुबैका बिम्बका रुप जीवनभन्दा अलि परका हुन्छन् । दुबै ठोस जीवन–सामाग्रीभन्दा केही टाढा हुन्छन्, तिनले सङ्कल्पित आकारका बिम्बमा प्रवेश गर्दछन् र अन्यमा तिनको प्रतिबिम्बनको विशिष्ट सामथ्र्य हुन्छ,तिनले व्यष्टि पक्ष वा घटना प्रधान जीवनको पक्षलाई होईन, जीवनको सार र यसको आत्मालाई प्रतिबिम्बित गर्दछन् ।   अनुवाद : निनु चापागाईं