११२ किमि छोटो, पक्की र दुई लेनको सडक भएको तातोपानी नाका किन खुलेन ? यस्तो छ रहस्य

काठमाडौं, १२ पुस । झण्डै दुईवर्षदेखि बन्द चीनसँगको सबैभन्दा ठुलो कारोवार हुने नाका बन्द अवस्थामा रहेको भएपनि चीनले दिर्घकालिक रुपमै नखोल्ने रणनीति बनाएपश्चात बन्दको बन्दै छ । भूकम्पले पुर्याएको क्षतिपश्चात झण्डै साविकको अवस्थामा बनाइएको नेपालतिरको कोदारी राजमार्ग खुल्ला हुँदा समेत चीनले तातोपानि नाका खोल्न आलटाल गरिरहेको थियो । तातोपानिको सट्टामा केरुङ नाकालाई सहज बनाउने जनाएको चीनले भारतीय नाकाबन्दीमा समेत तातोपानि नाका खोल्न चाहेन । नेपाललाई असल छिमेकका रुपमा परिभाषित गर्दै आएको चीनको भारतीय नाकाबन्दीताकाको व्यवहार पनि रहस्यत्मक नै थियो । र अहिले पनि उही प्रवृति जारी छ । गत वर्षाको बाडीको कारण क्षतविक्षेत कोदारी राजमार्ग पूनर्निमाणको काम लगभग अन्तिम अवस्थामा पुगेको छ भने केही स्थानहरुमा कच्ची मार्ग सहित चीनसँग जोडिएको समेत छ । खबरडबली सहकर्मी तातोपानि नाकाको अवस्था बुझ्न पुग्दा आफ्नै नीजि सवारीमा चीनसँगको सिमानकासम्म पुगेर फर्किएका छन् भने मालबाहक सवारी चल्न कुनै समस्य नभएको भेट्टाएका छन् । हाल चीनसँग सडक संजालबाट जोडिएका सिन्धुपाल्चोकको तातोपानी र रसुवाको केरुङ नाका दुईवटामात्रै भरपर्दा विकल्प हुन् । तातोपानी नाकामा चीनियाँ पक्षले व्यापारिक कारोवार गर्न खुल्ला गरेको छैन भने केरुङ नाकामा बारम्बार चीनियाँ भुगोलमा आउने बाटोको अवरोधका कारण पूर्ण संचालनको अवस्थामा छैन । नेपालको तात्कालिन आवश्यकतालाई ध्यानमा राख्ने हो भने केरुङभन्दा तातोपानी नाका नै बढी सहज हुन्छ तर चीनिया पक्ष तातोपानी भन्दा केरुङलाई नै दिर्घकालिन रुपमा जोड गरिरहेको छ । चीनिया पक्षको दिर्घकालिन रुपमा जे जोड भएपनि नेपाली अधिकारीहरुले अहिलेलाई तातोपानी नाका खुलाउन पहल गर्नुपर्नेमा त्यो पहल भईरहेको छैन । रणनीतिक हिसाबले चीनको लक्ष्य सिल्क रोडको अवधारणा अनुसार केरुङ नाका नै हो र उनिहरुको चासो तिब्बतको सूरक्षा जोखिमसँग समेत सम्बन्धित छ । किन तातोपानी नाका ? अहिले केरुङ नाका खुल्ने र बन्द हुने क्रममा छ । काठमाडौंदेखि केरुङसम्मको १७४ किमि बाटो करिब सबै ठाउँमा सिंगल लेन छ भने नेपालतिर वर्षामा पहिरोको जोखिम उच्च छ । उता चीनको भुगोलमा अब करिब ३ महिना हिउँ परेर बाटो अवरुद्ध हुन्छ । त्यो क्रममा प्राय त व्यापारिक कारोवार गर्न असम्भव हुन्छ । अर्कोतिर काठमाडौंदेखि चीनको सिगात्सेसम्मको दुरी तातोपानी नाकाको तुलनामा ११२ किलोमिटर बढी पर्छ । अर्थाता काठमाडौं–केरुङ–सिगात्से सम्मको दुरी ७१० किलोमिटर हो भने काठमाडौं–तातोपानी–सिगात्सेको दुरी ११२ किलोमिटर कम अर्थात ५९८ किलोमिटर मात्रै हो । भौतिक पुर्वाधारका हिसाबले बर्षौदेखि संचालनमा रहेको तातोपानी नाकामा सबै पूर्वाधारहरु छन् । विजुली, टेलिफोन, इन्टरनेट, बैंक तथा होटल लगायतको बजार व्यावस्था तातोपानी नाकामा दुबै मुलकका सिमाक्षेत्रहरुमा प्रशस्त छ । तर केरुङ नाकामा दुबै देशका सिमाक्षेत्रहरुमा माथी उललेखित सुविधा छैन । तातोपानी नाकामा बाह्रविसेमाथिको २८ किलोमिटर सडकखण्ड बाहेक चीनको बाटो समेत दुरुस्त र राम्रो छ भने केरुङ नाकामा पर्ने चीनको बाटोसमेत कच्ची अवस्था र पहिरोको जोखिममा छ । तातोपानी सडकखण्ड अहिले मालबहाक गाडी संचालनमा आउनसक्ने अवस्थामा छ । वर्षाको समयमा बाह्रविसे माथिको २८ किलोमिटर सडकखण्डमा समस्या आउन सक्छ तर अहिल्यै भने केही समस्या छैन । तातोपानी नाका बन्द र केरुङ नाकाको क्षमता अभावका कारण अहिले नेपालबाट चीन ढुवानी हुने सामाग्री करिबकरिब बन्द नै भने चीनबाट नेपाल आर्यात हुने लजिष्टिक लगायतका सामानहरु भारत हुँदै भैरहवा, विरगंज तथा विराटनगरको रुट हुँदै ल्याउनुपर्ने अवस्था छ । जसका कारण चीनबाट नेपाल आउने सामाग्रीको भाउ झण्डै ४० प्रतिशतले बढेको मात्रै छैन । १ महिनामा आइपुग्ने सामान ल्याउन २ महिना लाग्ने अवस्थासमेत सिर्जना भएको छ । नेपाल चीन मामिलासम्बन्धी जानकारहरु भन्छन् –केही मामलामा चीन भारतभन्दा जब्बर छ । उसले तातोपानि नाका र केरुङ नाकालाई आफ्नो सुरक्षा चासो र दिर्घकालिक योजनासँग जोडेर चलाईरहेको छ । जसले नेपाललाई घाटा बाहेक केही भएको छैन । दुबै पक्षको उदाशिनता नेपालले पनि तातोपानी नाका खोल्नका लागी उचित पहल गर्न सकेको छैन र आवश्यक दवाव दिएको पनि देखिदैँन । उता चीनको आफ्नै रणनीतिक र दिर्घकालिक अनि सूरक्षा जोखिमका कारण उदाशिन बनिरहेको छ । चीनले सिल्करोडका अवधारणामा नेपालको केरुङ नाकालाई राखेको छ । जसका कारण पूर्वाधारहरु केरुङतिरै विकास होस् भन्ने पक्षमा छ । अर्को उसको तीब्बती मामला हो । तातोपानी नाकाबाट चीनले सुरक्षा खतरा मानेको छ । नेपालले चीनलाई रणनीतिक रुपमा केरुङ नाका बनाउन सहयोग गर्ने बचन सहित अहिलेलाई तातोपानी नाका संचालनमा ल्याउन मनाउनुपर्ने अवस्था देखिन्छ । यसो गर्दा पनि चीनले मानेन भने भन्नुपर्ने हुन्छ कि –चिन भारतलाई अघोषित रुपमा सहयोग गरिरहेको छ ।