कसाे गर्दैछन् र के भन्दैछन् उजाड गाउँवस्तीका नागरिक ?

‘के गर्नु बाबु ! पुर्ख्यौली थलो छाड्न त मन थिएन; विनाशकारी महाभूकम्पले हाम्रो पूरै वस्तीकै उठिबास गराइदियो । त्यहाँबाट नहिँडेर सुखै पाइएन नि’, पुर्ख्यौली थातथलोलाई चटक्कै माया मारेर बेंसीमा गोठ–टहरो बनाउन थालेका मदानपुर, नुवाकोटका वृद्ध नानीबाबु रिमालले पीडा पोख्दै खबरडबलीसँग भने– ‘ऋण काढेर पोहोरसाल बल्लतल्ल घर बनाएँ, राम्रोसँग बस्नै नपाई भूकम्पले भत्काइदियो । पहाडै चिराचिरा परेको छ, वर्षाको पानीले वस्ती सबै नै बगाउला भन्ने डर भएपछि बसाइँ नसरेर के गर्नु त !’ स्थानीय भोजबहादुर सिलवालले पनि यसैगरी पीडा पोखे– ‘दुःख गरेर बल्लतल्ल घर बनाइयो बस्नै नपाई भूकम्पले भत्काइदियो । वर्षातमा पानी पर्दा त पहाडै सोलोलो होलाजस्तो छ; हामीलाई त कहाँ जाऊँ, के गरौंजस्तो भा’छ, बाबु !’ ‘बाबु ! आफ्नो त श्रीसम्पत्ति भनेकै यही जमिन हो, अन्त कतै जाने ठाउँ छैन’, विनाशकारी भूकम्पले सारा बस्ती सखाप भएको गेर्खु– ६, नुवाकोटका कृष्णलाल श्रेष्ठले पुस्तौंपुस्तादेखिको थातथलोमा भग्नावशेषमाथि बसेर सुस्केरा हाल्दै भने– ‘यही भग्नावशेष कुरेर बस्नुबाहेक हाम्रो कुनै विकल्प नै छैन ।’ महाभूकम्पले बढी प्रभावित धादिङ जीवनपुरका बासिन्दाले पनि यस्तै पीडा सुनाए । क्षणभरमै घरबस्ती पूरै माटोमा बिलाएपछि ब्याकुल भएका यहाँका वासिन्दा वस्ती नै छाडेर पलायन हुने सुरमा छन् । सुरक्षाको विश्वासमा आफू बसेको बासस्थान नै सबैभन्दा बढ्ता असुरक्षित भएपछि बसाइँ सर्नुको विकल्प नभएको बताउँछन् उनीहरु । ‘उही बेला बडो दुःखले घर बनाइयो बाबु ! महाभूकम्पले सुकुम्बासी नै बनाइदियो’, पाँचखाल, काभ्रेका वृद्ध दिलबहादुर बानियाँले उसैगरी दुःख पोखे– ‘अब त घर बनाउने हैसियत पनि छैन । कता जाने, के गर्ने अन्योल छ– मर्ने काल पनि आएन !’ वैशाख १२ गतेको विनाशकारी भूकम्पद्वारा अतिप्रभावित जिल्लाका थुप्रै ग्रामीण वस्ती विस्थापित भएका छन् । यसपालिको भूकम्पले राजधानीका तीन जिल्लामा कहालीलाग्दो स्थिति सिर्जना गर्नुका साथै राजधानी वरिपरिका दर्जनजति पहाडी जिल्लालाई तहसनहस पारेपछि ती क्षेत्रका सयौं घरपरिवार युगौंदेखि बसोबास गर्दै आएका आ–आफ्नो थातथलो चटक्कै छाडेर सुरक्षित ठाउँ खोज्दै धमाधम बसाइँ सरिरहेका छन् । कसैका निम्ति यो बसाइँसराइँ तत्काल ज्यान जोगाउने उपाय मात्रै हुने देखिन्छ भने कसैका निम्ति दीर्घकालीन बसाइँसराइँ नै सावित हुने स्थिति छ । रोजगारीको सिलसिलामा ग्रामीण भेगका अधिकांश युवा विदेशिएकाले प्रायः गाउँवस्ती पहिल्यै सुनसान थिए । झन् वैशाख १२ को महाभूकम्पको त्रासदीका कारण गाउँवस्तीमा बाँकी रहेका नागरिक समेत बेंसी झर्ने तथा सुरक्षित आश्रयको खोजीमा अन्यत्रै भौंतारिन थालेपछि गाउँवस्ती उजाड हुन पुगेका हुन् । महाभूकम्पका अतिप्रभावित राजधानी बाहिरका ११ वटा जिल्लामध्ये आधाजसो जिल्लाका ९५ प्रतिशत घरहरु पूर्ण रुपमा ध्वस्त भएका छन् । फाट्टफुट् बाँकी रहेका घरहरुमा पनि बस्नै नहुनेगरी धाँजा फाटेका छन् । भूकम्पको धक्काले पहाडी क्षेत्रमा जमिनमा समेत चिराचिरा देखापरेका छन् । भूकम्पका कारण जमिन नै कमजोर भएपछि वर्षातको पानीले पहाडै भासिन सक्ने त्रासको मनोविज्ञानले समेत मानिसहरु धमाधम बसाइँ सरेको विज्ञहरु बताउँछन् । महाभूकम्पले बढी असर गरेका गोरखा, सिन्धुपाल्चोक, धादिङ, नुवाकोट, रसुवा, काभ्रे, रामेछापलगायतका कतिपय वासिन्दा आ–आफ्नो अनुकूलता हेरी सहर, तराई तथा पहाडको फेदमा रहेको बेंसीतिर गोठ–टहरा हाल्न व्यस्त छन् । खेतबारीका सबै काम छाडेर धमाधम बेंसीमा गोठ–टहरा बनाइरहेका छन् यतिबेला नागरिकहरु । महाभूकम्पले विस्थापित हुनेहरुमा मनोवैज्ञानिक त्रास त छ नै, आर्थिक अभावले समेत नराम्ररी थिल्थिलो बनाएको छ उनीहरुलाई । गाउँ–सहर दुवैतिर घरबार हुनेहरु सहरलाई सुरक्षित ठान्दै यतै पसेका छन्, मध्यमवर्गीयहरु बेंसी झरेका छन् । न त बेंसी न सहर, कतै विकल्प नभएकाहरु गाउँबस्तीकै खुला चौतारा, चौर र खेतबारीमा कोही पालमुनि त कोही खुला आकाशमुनि नै दिन–रात गुजार्न बाध्य छन् । २०६८ को जनगणना अनुसार नेपालको ग्रामीण क्षेत्रले जनसंख्याको ८३ प्रतिशत हिस्सा ओगट्छ । तीमध्ये उपत्यका बाहेकका झन्डै दर्जन जिल्लामा भूकम्पका कारण सिर्जित प्रकोपका कारण नेपालको जनसंख्या–संरचनामै परिवर्तन आउने देखिएको छ । त्यसै पनि पहाडी क्षेत्रप्रतिको बढ्दो विकर्षण र सुगम स्थानहरुतिरको आकर्षणका कारण ग्रामीण भेग र समग्र राष्ट्रकै उत्पादकत्व समेत निकै घट्ने देखिन्छ । महाभूकम्पकै कारण नेपालको ग्रामीण र सहरी जनसंख्यामा असन्तुलन उन्पन्न हुने अवस्था पैदा भएको छ । स्थायी र अस्थायी बसाइँसराइँले समाजशास्त्रीय एवम् मानशास्त्रीय दृष्टिबाट समेत मुलुकलाई दीर्घकालीन हिसाबमै गम्भीर असर पार्ने मानशास्त्री डा. ओम गुरुङको बुझाइ छ । यसले दीर्घकालमा सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक रुपले गम्भीर असर पार्ने उनको जिकिर छ । पहाडी क्षेत्रमा तीव्र रुपमा भइरहेको वस्ती विस्तपनबारे डा. गुरुङले भने– ‘वर्षौंदेखि एउटै हावपानी र एउटै संस्कृतिमा बसिरहेका जनता नयाँ परिवेशमा जाँदा वातावरणीय तथा सामाजिक रुपले त्यसलाई ग्रहण गर्न अप्ठयारो हुन्छ । यस्तो अवस्थामा एक त मौलिक संस्कृति नष्ट हुन्छ; अर्को, यसले वृत्तिविकासमा समेत नकारात्मक असर पारिरहेको हुन्छ ।’ विपद्बाट विस्थापित जनताको पुनर्वासका लागि तत्काल अल्पकालीन तथा दीर्घकालीन योजना बनाउन समाजशास्त्री, अर्थशास्त्री, मानवशास्त्री, वातावरणविद्, भूगोलविद्, पुरातत्वविद्लगायतका विज्ञ रहेको प्राविधिक टिमसँग सहयोग लिएर अघि बढ्न सरकारलाई सल्लाह दिन्छन् डा. गुरुङ । भूकम्प आउनुअघि नै बारम्बार सरकारको ध्यानकर्षण गर्दा समेत पूर्वतयारी नगरिएकाले महाभूकम्पबाट धेरै धनजनको क्षति भएको राष्ट्रिय भूकम्प मापन केन्द्रका प्रमुख लोकविजय अधिकारीको दुःखेसो छ । वैशाख १२ को भूकम्पले धेरै पाठ सिकाएको उल्लेख गर्दै प्रमुख अधिकारीले भने– ‘अहिलेको भूकम्पले धेरै क्षति भइसकेको अवस्थामा भविष्यमा यस्ता गल्ती नदोहोरिने गरी पुनर्वास योजनाकै क्रममा धेरै कुरामा ख्याल पुर्याउनुपर्छ ।’ अब तत्काल ठूला भूकम्पको जोखिम नरहेको भन्दै वैशाख १२ को भूकम्पका पराकम्पनहरु धेरै दिनसम्म आउने हुँदा सचेततापूर्वक सामान्य दिनचर्यामा फर्कन अधिकारीले सबैमा आग्रह गरेका छन् ।